Huwelijkse gevangenschap; het is een probleem dat voorkomt in onze moslimgemeenschap. Vrouwen zitten tegen hun wil ‘gevangen’ in een huwelijk, omdat hun echtgenoot weigert mee te werken aan een (religieuze) echtscheiding. Ook in andere gemeenschappen komt dit voor.
Marianne Vorthoren is vanaf 2017, toen nog als directeur van SPIOR, nauw betrokken bij het project ‘(H)echt verbonden’. In dit project werken de gemeente Rotterdam en diverse religieuze gemeenschappen in de stad samen om huwelijkse gevangenschap tegen te gaan.
Onlangs was er in Rotterdam een conferentie over de aanpak van ‘schadelijke traditionele praktijken’. Vorthoren gaf tijdens de conferentie een workshop over huwelijkse gevangenschap. IslamOmroep sprak met haar over de oorzaken en oplossingen.
Kun je vertellen hoe het project (H)echt verbonden is ontstaan?
“Het project bestaat nu vijf jaar. De gemeente Rotterdam kreeg via meldingen bij Veilig Thuis het probleem van huwelijkse gevangenschap in het vizier. Er is toen politieke aandacht voor gevraagd, vooral door Leefbaar Rotterdam. Deze partij wilde dat imams een verklaring zouden ondertekenen om het probleem op te lossen. Toen de gemeente Rotterdam ons vroeg of we wilde meewerken aan het aanpakken van het probleem, hadden we twee voorwaarden.”
Wat waren die voorwaarden?
“We wilden ten eerste dat het niet alleen over moslims zou gaan. Dit probleem speelt namelijk ook in andere gemeenschappen. Als je alleen op moslims focust, is dat niet alleen stigmatiserend, maar help je ook anderen niet die in de knel zitten. Onze tweede voorwaarde was een brede benadering. We wilden ons niet alleen richten op het probleem, maar ook op hoe je het kunt voorkomen en oplossen.
Er moest ook aandacht komen voor wat we wel willen: de voorwaarden voor een goed huwelijk, zowel emotioneel als juridisch. We vonden het belangrijk om op een gelijkwaardige manier met elkaar in gesprek te gaan, om te kijken wat iedereen in zijn eigen rol kan doen om gezonde, liefdevolle relaties te bevorderen. En om – als het toch misgaat – ervoor te zorgen dat de schade zo beperkt mogelijk is en mensen niet in de knel komen te zitten. Ik vind het getuigen van lef van de toenmalige wethouder en de betrokken ambtenaren dat ze bereid waren onder die voorwaarden samen aan de slag te gaan, want de aandacht was daarvoor alleen op moslims gericht.”
Wat is precies het probleem bij huwelijkse gevangenschap?
“In Nederland erkent de staat alleen huwelijken die gesloten zijn voor de wet. Het is verboden om eerst een religieuze ceremonie te houden. Veel gelovigen kiezen er wel voor om het huwelijk ook religieus in te laten zegenen. Formeel is dat dus geen huwelijkssluiting, maar een religieuze viering van het huwelijk. Het is een mooie traditie.
Er treden echter problemen op als een van de partners – vaak de vrouw – wil scheiden maar de andere partner daar niet aan wil meewerken. De burgerlijke echtscheiding zal uiteindelijk wel worden uitgesproken. Maar als de partner en/of de omringende familie en gemeenschap de echtscheiding niet erkent zolang deze niet ook religieus is uitgesproken, zit de vrouw in feite ‘gevangen’ in het huwelijk. Ze kan dan niet verder met haar leven, en kan bijvoorbeeld geen nieuw huwelijk sluiten. Daarin speelt de religieuze leer een rol, maar ook het gedrag van mensen.”
Hoe speelt de religieuze leer een rol?
“In de rooms-katholieke traditie is echtscheiding bijvoorbeeld niet toegestaan. In het jodendom en de islam staat de religieuze leer het wel toe, maar de praktijk is soms anders. Het joodse echtscheidingsrecht is ‘asymmetrisch’: de man moet de scheiding geven en de vrouw moet het aannemen. Het komt voor dat de man de scheiding niet wil geven, en in sommige gevallen neemt de vrouw het niet aan. In de islam dient de man akkoord te gaan met de scheiding en ontstaan de problemen als hij weigert. Islamitisch gezien zijn er voor de vrouw trouwens nog wel wegen om zelf de scheiding aan te vragen. Het komt daarnaast voor dat mensen gescheiden zijn, maar gestalkt worden door de ex-partner, waardoor je alsnog feitelijk vastzit. Dit speelt ook buiten religieuze gemeenschappen. Het is vooral een probleem van slecht gedrag: mensen die hun (ex-)partner willen controleren en beheersen. Maar soms wordt dat dus door mensen gelegitimeerd op religieuze gronden.“
Het klinkt complex. Voor welke aanpak hebben jullie gekozen?
“Dat is het zeker. Wij hebben vooral ingezet op bewustwording, aansluitend bij de rol die religieuze voorgangers kunnen vervullen. Ik denk dat het bewustzijn in levensbeschouwelijke gemeenschappen is toegenomen. Er is nu bekend dat zulke problemen zich voordoen. Religieuze gemeenschappen weten dat zij een rol kunnen spelen bij het voorkomen van de problematiek, en zij kunnen mensen steunen die in de knel zitten. Daarnaast is het winst dat de overheid en levensbeschouwelijke gemeenschappen hebben samengewerkt aan een gemeenschappelijk doel.
Ik ben voor de scheiding van kerk en staat, maar die scheiding betekent niet dat je niks met elkaar te maken hebt. We hebben gedeelde maatschappelijke opgaven. Het tegengaan van huiselijk geweld, in de breedste zin van het woord, is er een van. We kunnen elkaar versterken, ieder in de eigen rol, om huwelijkse gevangenschap tegen te gaan. In de publicatie van (H)echt verbonden zit een gezamenlijk voorwoord, dat we ‘boodschap aan de stad’ genoemd hebben. Het was soms wel lastig, omdat iedereen een andere kijk heeft, en de een net wat verder wil gaan in de formulering dan de ander, maar we zijn er uiteindelijk uitgekomen. Het was mooi om te zien hoe de diverse betrokken gemeenschappen van elkaar leerden in het proces.”
Wat hebben ze bijvoorbeeld van elkaar geleerd?
“Bij de rooms-katholieke kerk in Rotterdam moeten mensen bijvoorbeeld een cursus volgen voordat ze willen trouwen. Mensen worden zo voorbereid op het huwelijk: begrijpen jullie goed wat het betekent om je leven samen te delen en voor elkaar te zorgen? Natuurlijk zijn er geen garanties; ook als je zo’n cursus volgt kan het misgaan. Maar als je onbezonnen het huwelijk instapt, is het risico dat het misgaat groter. Deze insteek vonden diverse voorgangers van andere achtergronden interessant. Zij zeiden: wij doen wel de religieuze inzegening van een huwelijk, maar staan er eigenlijk onvoldoende bij stil of mensen er wel goed op zijn voorbereid.”
Wat hebben jullie nog meer van elkaar geleerd, en wat voor lessen kunnen wij daaruit trekken als moslims?
“In het jodendom bestaat het huwelijkscontract uit een eeuwenoude tekst. Er staat in dat echtscheiding door de man wordt gegeven. Deze tekst weghalen of veranderen kan niet. Maar in de liberaal joodse gemeenschap is er wel iets aan toegevoegd, namelijk dat als er een burgerlijke echtscheiding wordt uitgesproken, daarmee automatisch de religieuze echtscheiding wordt gegeven. De betrokken imams haalden inspiratie uit deze aanpak. Je gooit je traditie niet overboord, maar voegt iets toe, waardoor het ook in de Nederlandse context werkt. In de islam geldt dat je in het huwelijkscontract van alles kunt vastleggen, zolang alle betrokkenen het ermee eens zijn en het past binnen de islamitische regelgeving.”
Wat kunnen moslimvrouwen doen die momenteel gevangen zitten in het huwelijk?
“Als een man weigert om akkoord te gaan met de scheiding en dit legitimeert op basis van religie, is het goed dat de betreffende vrouw – en de gemeenschap om haar heen – weet dat dit niet klopt. Het is niet islamitisch om iemand te dwingen en gevangen te houden. Het is verder belangrijk dat deze vrouwen weten dat ze er niet alleen voor staan en dat religieuze voorgangers een vertrouwensrol hebben. Zij hebben voor dit project dan ook samen hun nek uitgestoken en zich uitgesproken.
Op de website van de gemeente Rotterdam vind je hun video’s. De boodschap is onder meer: “Als je toch in de problemen komt, dan zijn wij er om je te helpen.” Dus praat erover met iemand. Je hoeft niet te lijden. Dwang in het huwelijk is niet toegestaan. Daarnaast heeft de overheid een brochure ontwikkeld, waarin onder meer de formele hulpkanalen staan.”
Wat voor advies zou je geven aan mensen die nu overwegen te gaan trouwen?
“Bezint eer je begint. Investeer in de voorbereiding op het huwelijk. Ga open in gesprek met een potentiële partner. Aantrekkingskracht is belangrijk, maar kijk ook verder, denk goed na over wat het huwelijk inhoudt. Toen mijn man en ik trouwden, was ik nog geen moslim. Ik ben christelijk opgevoed. Hij heeft Turkse wortels, ik heb geen migratieachtergrond. We hebben heel veel gesprekken gevoerd, omdat de verschillen zo duidelijk waren. We kregen ook vragen vanuit de omgeving. Als je allebei dezelfde achtergrond hebt, denk je er misschien niet zo over na, maar dit soort gesprekken zou eigenlijk iedereen moeten voeren voordat je trouwt, vind ik. Praat over wat je verwacht. Wat vind jij belangrijk? Wat is onderhandelbaar en waar liggen jouw grenzen? Bijvoorbeeld wat betreft werk, kinderen en het huishouden. Kijk verder dan alleen de dag van de bruiloft.”
Heb je nog advies over het huwelijkscontract?
“Ja, leg alles goed vast. Trouw je in gemeenschap van goederen, of onder huwelijkse voorwaarden, en dan: welke voorwaarden? Huwelijkse voorwaarden komt mijns inziens meer overeen met de islam. Mensen zeggen dan wel eens: ‘We houden toch van elkaar, dat is onromantisch.’ Maar het huwelijk wordt in de islam mithaq genoemd: een contract. Een zeer hecht contract, maar wel een contract. Leg dingen goed vast. Je kunt elkaar daarnaast beschermen door voorwaarden op te nemen over het recht op scheiding.”